Transeurasya Dillerinin Kökeni: Tarım ve Göç (2015)

Eurasia3angle Projesi: Transeurasya Dillerinin Gizemini Çözüyor

Darı ve fasulye, dil ve genler: Transeurasyatik dillerin kökeni ve yayılımı

Max-Planck İnsanlık Tarihi Enstitüsü’nde yürütülen bir proje, “Tarım-Dil Yayılım Hipotezi”nin özel bir yorumu ile transeurasya dil ailesinin kökenini ve yayılımını araştırmaktadır. Bu hipoteze göre, Transeurasya’nın anavatanı Xinglongwa Kültürü ile (7.400 ila 8.200 yıl önce) ilişkilendirilmekte ve Korece ile Japonca dilleri, darı ve pirinç tarımının doğuya yayılmasıyla gelişmiştir. Araştırma grubu, dilbilimsel, arkeolojik ve genetik kanıtları bir araya getirerek bu yöntem için “Triangülasyon” terimini kullanmaktadır.

Transeurasya Dil Ailesi

“Transeurasya” terimi, coğrafi olarak birbirine yakın büyük bir dil grubunu ifade eder. Yayılım alanı, doğuda Pasifik’ten batıda Akdeniz ve Baltık Denizi’ne kadar uzanır ve beş dil ailesini kapsar: Japonca, Korece, Tunguzca, Moğolca ve Türk dilleri (Şekil 1).

Transeurasya Dilleri Üzerine Soru

Transeurasya dillerinin bağımsız bir dil ailesi oluşturup oluşturmadığı ve Japon dillerinin bu aileye dahil olup olmadığı, tarihsel-karşılaştırmalı dilbiliminde en çok tartışılan konulardan biridir. Çoğu dilbilimci bu dillerin birçok benzerlik gösterdiği ve tarihsel olarak birbiriyle ilişkili olduğu konusunda hemfikirdir. Ancak, ilişkinin kesin doğası konusunda fikir birliği yoktur: Bu benzerliklerin tümü, yani bir dilden diğerine dil ögelerinin alınması yoluyla mı, yani ödünç alınma yoluyla mı oluştu? Yoksa bunların bir kısmı miras yoluyla mı, yani kelimeler ve diğer dil özellikleri ortak bir ata veya Proto-Transeurasya dilinden günümüz dillerine mi geçti?

Robbeets’in şimdiye kadar yaptığı çalışmalar¹², miras teorisini desteklemek için kullanılan etimolojilerin çoğunun, daha yakından incelendiğinde, ödünç alınma temeline dayanabileceğini göstermiştir.

Ancak, benzer gözlemler diğer dilbilimcileri transeurasya dil ailesinin bağımsız bir varlık olarak var olmadığı sonucuna varmaya itmişken, Robbeets, transeurasya dillerini bağımsız bir soybilimsel grup olarak sınıflandırmayı haklı çıkaran güvenilir bir temel kelime dağarcığı olduğunu göstermiştir. Kelime ve morfem karşılaştırmalarına dayanarak, Şekil 2’de gösterilen transeurasya dilleri için bir soy ağacı önermektedir.

Sunulan Dil Ağacından Yeni Sorular Sunulan dil ağacından, bir dizi yeni soru ortaya çıkmaktadır: Bu Proto-Transeurasya dili kimler konuşmuştur? Bu insanlar aslen nerede ve ne zaman yaşamışlardır? Bu insanların bir kısmını anavatanlarını terk etmeye ve böylece Proto-Transeurasya’nın bugünkü dil çeşitliliğine yayılmasına ve ayrılmasına neden olan itici güç nedir? Bu göç hareketleri ne zaman gerçekleşmiş ve hangi yönde ilerlemişlerdir?

Bu ve benzeri sorular, dilbilimciler ve tarihçiler arasında devam eden tartışmaların merkezinde yer almaktadır. Proto-Transeurasya’nın konuşulduğu zaman ve yer hakkında kesin bilgiler bulunmamakla birlikte, genetik, arkeolojik ve dilbilimsel verilerin birleştirilmesiyle bu sorulara cevaplar aranmaktadır. Göç yönleri ve zamanlamaları hakkında farklı teoriler mevcuttur ve bu konuda araştırmalar devam etmektedir.

“Triangülasyon” Metodu

Amerikan alt kıtalarının Avrupalılar tarafından iskanı veya Türklerin Orta Asya’dan Anadolu’ya göçü yazılı kaynaklarla belgelenmiştir. Yaklaşık 5.000 yıl önce, yazının icadından önce gerçekleşen olayları incelemek için araştırmacılar başka kaynaklara başvurmak zorundadır. İşte bu noktada, karşılaştırmalı dilbilimi, arkeoloji ve genetik, kendi araştırma yöntemleriyle yardımcı olabilir:

• Tarihsel-karşılaştırmalı dilbilim, geçmiş dilleri kısmen yeniden inşa edebilir ve yukarıda gösterilen gibi dil ağaçlarının türetilmesine yardımcı olabilir. Ancak, kesin bir tarihleme sağlayamaz.
• Arkeolojik araştırma, önceden var olan kültürler ve bu kültürlerdeki insanların günlük yaşamları hakkında bilgi sağlar. Ayrıca, radyokarbon yöntemi gibi yöntemlerle kesin tarihlemeler yapabilir.
• Günümüz ve geçmiş insan popülasyonları, kökenleri ve evrim tarihleri hakkında bilgi veren genetik varyantlara sahiptir. Bu, genetik araştırmanın konusu olup, tarihi popülasyonlar söz konusu olduğunda, insan kalıntılarından genetik materyal elde etmeye adanmış arkeogenetiğin araştırma alanıdır.

Jena’daki Max-Planck İnsanlık Tarihi Enstitüsü’nde Robbeets tarafından yönetilen Eurasia3angle araştırma grubunun amacı, üç disiplinden elde edilen kanıtları ortak bir yaklaşımda bütünleştiren tutarlı bir metodoloji geliştirmektir. Bu yaklaşımla, transeurasya dillerinin kökeni ve yayılımı hakkında bir disiplinlerarası çalışma hipotezi test edilecektir. Robbeets bu metoda “Triangülasyon” adını vermektedir.

Eurasia3angel Araştırma Grubu’nun Disiplinlerarası Çalışma Hipotezi GGöç eden insan grupları dillerini beraberlerinde götürürler. Bu varsayıma dayanarak, arkeologlar “Tarım/Dil Yayılımı Hipotezi”ni geliştirmişlerdir ³⁴. Bu hipoteze göre, dünyanın birçok büyük dil ailesi, tarımın başlamasıyla yayılmıştır. Avcı ve toplayıcılar çiftçi olduklarında, nüfus sayısı artmıştır. Çiftçiler, daha geniş alanlara yerleşerek, daha önce bu bölgelerde yaşayan avcı ve toplayıcıları ve dillerini yerinden etmişlerdir.

Robbeets’in araştırma grubunun test edeceği çalışma hipotezi, bu Tarım/Dil Yayılım Hipotezi’nin özel bir yorumudur ve şöyle der: “Transeurasya’nın kökeni, M.Ö. altıncı binyılda güney Mançurya’daki erken Neolitik Çağ’a ait Xinglongwa Kültürü ile ilişkilidir ve Kore ve Japon dil aileleri, darı ve pirinç tarımının doğuya yayılmasıyla birlikte gelişmiştir.”

Arkeoloji, Dilbilim ve Genetikten Kanıtlar Arkeoloji ve Dil

Arkeolojik araştırma sonuçlarına dayanarak, günümüzdeki araştırmalar , Güney Mançurya’da tarımın yayılmasının üç ardışık aşamasından bahsetmektedir⁵:

• Yaklaşık 6.500 ila 8.200 yıl önce Xinglongwa Kültürü tarafından darı ekiminin başlatılması;
• Yaklaşık 5.500 ila 6.500 yıl önce darı ekiminin doğu yönünde yayılması;
• Yaklaşık 5.500 yıl önce başlayan ve devam eden pirinç ve darı ekiminin entegrasyonu ve ortak yayılımı.

Tarım/Dil Yayılım Hipotezini takip edersek, transeurasya dil ailesinin ana dallarını tarımın yayılmasıyla gerçekleşen büyük göç hareketleriyle ilişkilendirmek mantıklıdır. İlk göç hareketi, Proto-Altaik (yani Tungus-Moğol-Türk) ve Proto-Japon-Kore dillerinin konuşanlarının ilk ayrımına yol açtı. Pirinç ekiminin entegrasyonuyla ilgili ikinci göç hareketi, Japonca konuşan nüfus gruplarını Kore yarımadası üzerinden Japonya’ya göç etmeye ve orada Japonca’yı yaymaya başlamaya teşvik etti.

Öte yandan, transeurasya dillerinin batıya yayılımı, göçebe hayvan çobanlarıyla ilişkilendirilebilir. Transeurasya dillerinin güneye doğru yayılımı, güneyde yaşayan diğer tarım yapan nüfusların varlığıyla sınırlı olabilir. Orada Sinitik ve Avustronezya dillerinin konuşanlarının yaşadığı düşünülmektedir. Kuzeye doğru bir göç, bölgenin darı ekimine uygun olmayan yağış miktarları nedeniyle iklim koşulları tarafından engellenmiştir.

Kültürel Rekonstrüksiyon

Rekonstrüksiyon, tarihsel-karşılaştırmalı dilbiliminde kullanılan bir yöntemdir. Bu yöntem, bireysel dillerde belgelenmiş kelimelerden, belgelenmemiş köken dili kelime formlarını türetmeyi ve böylece ortak bir köken dili üzerine çıkarımlarda bulunmayı mümkün kılar. Bir köken kelimesi başarıyla rekonstrüe edildiğinde, bu kelimeyi arkeolojik bulgularla belirli bir kültüre atamak mümkün olabilir.

Bu disiplinlerarası yaklaşımın örneği olarak aşağıdaki durum gösterilebilir. Transeurasya dilleri, “dokuma” temel anlamına sahip ortak bir fiil paylaşır: Eski Türkçe ör- “dokuma, örgü (saç veya diğer liflerden)”, Orta Moğolca hura- “örgü, sarma, bağlama”, Olça (Tungusça) pori- “ağ dokuma”, Orta Korece ¨wol “halat örgüsü, dokuma zinciri” ve Eski Japonca or- “dokuma”. Şekil ve anlamdaki bu uyumlar, bu kelimenin hiçbir zaman yazılı olmamasına rağmen, proto-transeurasya dilinde *pɔ:rɔ- “dokuma” fiilini rekonstrüe etmeyi mümkün kılar.

Eğer köken dilinin konuşurları “dokuma”yı ifade eden bir fiili biliyorlarsa, muhtemelen dokuma işiyle tanıdık olmalıydılar. Proto-Transeurasya için rekonstrüe edilebilen kelime hazinesine kısa bir bakış, darı ve dokuma için ortak kelimelerin olduğunu, ancak denizcilik kelime hazinesinin ve ortak pirinç tarımı kelimelerinin eksik olduğunu gösterir.

Bu gözlem, Proto-Transeurasya’nın konuşurlarının Xinglongwa Kültürü ile ilişkilendirilmesini destekler, çünkü bu neolitik kültür darı tarımını biliyor, ancak pirinç tarımını bilmiyordu, nehir yakınında ama denizcilikle ilgili olmayan bir kültürdü ve basit dokuma teknikleriyle tanıdıktı.

Japon Genomunun İkiye Ayrılması

Genetik materyalin incelenmesi, günümüz nüfuslarının kökeni ve gelişimi hakkında çıkarımlar yapmayı mümkün kılar. Bu popülasyon genetik çalışmaları için bir yandan sadece anneden miras alınan mitokondriyal DNA (mtDNA) kullanılır ve belirli gruplar için tipik olan belirli gen bölümlerinin varlığı ve oranı incelenir. Gelişmiş inceleme teknikleri sayesinde, son yıllarda hücre çekirdeğinin çok daha karmaşık DNA’sı ve özellikle erkek Y kromozomunun çalışmaları artmıştır. Bu genetik materyal, çok daha yüksek bir çözünürlük sunar ve genetik soybilim üzerine daha kesin çıkarımlar yapılmasına olanak tanır.

Bu çalışmaların özeti olarak, Japonya nüfusu kabaca üç gruba ayrılabilir: Kuzeydeki Ainu, ana adada Honshu-Japonları ve güneyde Ryukyu Adaları’ndaki Ryukyu nüfusu. Paleolitik dönemde, yaklaşık 10.000 ila 12.000 yıl önce, Japonya Jomon halkları tarafından iskan edilmişti. Jomonlar avcı ve toplayıcıydı ve sınırlı ölçüde tarım yapıyorlardı. Japonya’nın Neolitik Çağı’nda, yaklaşık 3.000 ila 2.300 yıl önce, Yayoi halkları Japon adalarını iskan etti. Onlar pirinç ve darı çiftçileriydi.

Genetikte, Japon genomunun ikiye ayrılması konusunda geniş bir fikir birliği vardır⁶⁷: Ainu ve Ryukyu nüfuslarının, yerli Jomon genlerinin tespitiyle ortaya çıkan ortak genetik atalara sahip olduğu, ana adada yaşayan Japonların ise yerli Jomon ve göç eden Yayoi arasındaki bir karışımın sonucu olduğu düşünülmektedir. Yaklaşık 3.000 yıl önce Japon adalarında yerli Jomon ve göç eden Yayoi’nin karışımını Şekil 3 göstermektedir.

Japonya Nüfusunun Genetik Akrabalığının Karşılaştırılması

Japonya nüfusunun genetik akrabalığını diğer nüfus gruplarıyla karşılaştırdığımızda, bir yandan hem otozomal DNA’nın (X ve Y cinsiyet kromozomlarına dahil olmayan kromozomlardaki DNA) hem de mitokondriyal DNA’nın, transeurasya nüfus grupları arasında genetik bir bağlantı gösterdiği açıkça görülmektedir⁸⁹. Bu bağlantı, darı yetiştiriciliği ve göç hareketleri arasındaki ilişkiye dair bir işaret olarak kabul edilmektedir. Diğer yandan, otozomal DNA ve Y-kromozomal DNA, Japonya’nın ana adasındaki nüfusu Kore ve Güney Çin nüfusuyla bağlamaktadır¹⁰, bu da muhtemelen pirinç yetiştiriciliğinin yayılmasıyla ilişkilidir.

Görünüm

Gelecekteki araştırmalar, bilgisayar tabanlı filo-dilbilimsel analizler, köken dilinin paleo-dilbilimsel rekonstrüksiyonu ve Doğu Asya’daki neolitik ve bronz çağı kültürlerinin arkeolojik karşılaştırmalarını içerecek; ayrıca tam genom veri setlerinin model tabanlı analizlerini de içerecektir.

Metnin kaynakları:

• Metin, Max-Planck İnsanlık Tarihi Enstitüsü’nde yürütülen “Eurasia3angle” araştırma projesinin bir özetini sunmaktadır.
• Projenin web sitesi www.mpg.de

1. Robbeets, M. Is Japanese related to Korean, Tungusic, Mongolic and Turkic? Turcologica 64. Harrassowitz, Wiesbaden (2005) [↩]
2. Robbeets, M. Diachrony of verb morphology. Japanese and the Transeurasian languages Trends in Linguistics Studies and Monographs 291. Mouton-De Gruyter, Berlin (2015) [↩]
3. Bellwood, P.; Renfrew, C. (Hrsg.) Examining the farming/language dispersal hypothesis McDonald Institute for Archaeological Research, Cambridge (2002) [↩]
4. Diamond, J.; Bellwood, P. Farmers and their languages: The first expansions Science 300, 597–603 (2003) [↩]
5. Fuller, D. Q.; Stevens, C. J. The spread of agriculture in Eastern Asia: Archaeological bases for hypothetical farmer/language dispersals Language Dynamics and Change (im Druck) [↩]
6. Omoto, K.; Saitou, N. Genetic origins of the Japanese: A partial support for the dual structure hypothesis American Journal of Physical Anthropology 102, 437–446 (1997) [↩]
7. Japanese Archipelago Human Population Genetics Consortium: Jinam, T.; Nishida, N.; Hirai, M.; Kawamura, S.; Oota, H.; Umetsu, K.; Kimura, R.; Ohashi, J.; Tajima, A.; Yamamoto, T.; Tanabe, H.; Mano, S.; Suto, Y.; Kaname, T.; Naritomi, K.; Yanagi, K.; Niikawa, N.; Omoto, K.; Tokunaga, K.; Saitou, N. The history of human populations in the Japanese Archipelago inferred from genome-wide SNP data with a special reference to the Ainu and the Ryukyuan populations Journal of Human Genetics 57, 787–795 (2012) [↩]
8. Tanaka, M.; Cabrera, V. M.; González, A. M.; Larruga. J. M.; Takeyasu, T.; Fuku, N.; Guo, L. J.; Hirose, R.; Fujita, Y.; Kurata, M.; Shinoda, K; Umetsu K.; Yamada, Y.; Oshida, Y.; Sato, Y.; Hattori, N.; Mizuno, Y.; Arai, Y.; Hirose, N.; Ohta, S.; Ogawa O.; Tanaka, Y.; Kawamori, R.; Shamoto-Nagai, M.; Maruyama, W.; Shimokata, H.; Suzuki, R.; Shimodaira, H. Mitochondrial genome variation in eastern Asia and the peopling of Japan Genome Research 14 (10A), 1832–1850 (2004) [↩]
9. Gokcumen, O.; Dulik, M. C.; Pai, A. A.; Zhadonov, S. I.; Rubinstein, S.; Osipova, L. Genetic variation in the enigmatic Altaian Kazakhs of South-Central Russia: Insights into Turkic population history American Journal of Physical Anthropology 136, 278–293 (2008) [↩]
10. Hammer, M. F.; Karafet T. M.; Park, H.; Omoto, K.; Harihara, S.; Stoneking, M.; Horai, S. Dual origins of the Japanese: Common ground for hunter-gather and farmer Y chromosomes Journal of Human Genetics 51, 47–58 (2006) [↩]